قلم اختیار
 

خط تعلیق یکی از خطوط مهم خوشنویسی ایرانی است. سیر تکامل این خط از «عصر زرين اسلامی» در سده‌های چهارم و پنجم هجری قمری در ایران آغاز و در سده‌های هشتم و نهم به اوج شکوفایی خود می‌رسد. از ویژگی‌های این خط پیچیدگی و پیوسته‌نویسی در تحریر کلمات است. این خصلت‌های پیچیدگی، پیوسته‌نویسی و اتصال کلمات به هم در شیوۀ «شکستۀ تعلیق» تا جایی پیش می‌رود که مرز میان کلمات به روشنی قابل تشخیص نیستند.
خط تعلیق را برآمده از آمیزش خطوط توقیع و رقاع می‌دانند و از این جهت که غالباً برای نوشتن متون فارسی به کار برده می‌شده است، آن را نخستين خط ایرانی پس از اسلام قلمداد می‌کنند. اگرچه در برخی منابع این خط را متأثر از خطوط ایرانیان پیش از اسلام نظیر «پهلویِ کتابی»  می‌دانند اما نمی‌توان باقاطعیت در این باره ایراد نظر کرد چرا که از نُسخ خطی نگاشته‌شده به پهلوی کتابی در سده‌های نخستِ استیلای اسلام در ایران فعلاً مکتوبی  در دسترس نیست؛ چیزی که روشن است میان منابع موجود به خط پهلوی کتابی و نسخ خوشنویسی‌شده به خط تعلیق شباهت ظاهری چندانی وجود ندارد.

کاربرد خط تعلیق در نگارش نامه‌های دیوانی و احکام حکومتی بوده است و به همین جهت به آن خط «تَرَسُّل» نیز می‌گفتند. از خوشنویسان مطرح این خط می‌توان به «احمد ابن علی شیرازی (سدۀ هشتم ق.)، سلطانعلی مشهدی و درویش عبدالله منشی بلخی (سدۀ نهم)، خواجه اختیار منشی گنابادی (سدۀ نهم و دهم)، خواجه میرک منشی کرمانی (سدۀ دهم)، اسکندربیگ ترکمان منشی (سدۀ یازدهم)، محمدکاظم واله اصفهانی (سدۀ سیزدهم) و لطفعلی صدرالأفاضل (سدۀ سیزدهم) اشاره کرد.

بعد از وضع‌شدن خط نستعلیق از ادغام دو خط نسخ و تعلیق، خط تعلیق به تدریج رونق خود را از دست داد تا جایی که در سدۀ اخیر تقریباً به فراموشی سپرده شده بود.

 

طراحی قلم بر پایۀ خط تعلیق باتوجه به شرحی که از این خط رفت کاری دشوار و در ابتدا ناممکن به نظر می‌رسید. انگیزۀ اصلی طراحی این قلم، بازتاب بخشی از زیبایی‌های این خط در کاربرد امروزی بود. با همین توجیه در ابتدا سعی را بر آن گذاشتم که به خوانشی روزآمد از این خط نیل کنم. نخست، از طرح این پرسش شروع کردم که «اگر بخواهم بنا به مقتضیات امروزی برای نگاشتن متون ادبی سده‌های هفتم و هشتم نظیر سعدی و حافظ  قلمی طراحی کنم، چه ویژگی‌هایی را باید مد نظر قرار دهم و استفادۀ مستقیم از خوشنویسی چقدر ممکن است؟»

مراحلی که در طراحی این قلم طی کردم:

۱. مشق‌ خط از روی نسخه‌های خطی خواجه‌اختیار، واله اصفهانی و کتاب رسم‌الخط تعلیق (اثر ارزشمند هنرمند گرانقدر حسین فیض‌آبادی)

۲. طراحی آزاد برپایۀ آموخته‌های تعلیقی و تحریر جملات کوتاه

۳. اجرای کامپیوتری طراحی‌های منتخب و سعی در توسعۀ حروف باتوجه به هدف اولیه

۴. جای‌گذاری حروف در نرم‌افزار طراحی تایپ و حل مشکلات همنشینی

۵. ویرایش قلم بعد از خروجی‌های مختلف و آزمودن آنها در متن

در روند طراحی این قلم بسیار از نمونه‌های خوشنویسی «خواجه اختیار منشی گنابادی» بهره بردم؛ به همین علت برای پاس‌داشت نام او و با موافقت نرم‌افزاری مریم، این قلم «اختیار» نامیده شد.

به‌طورکلی در توصیف قلم اختیار می‌توان گفت، قلمی است در بازۀ خوشنویسی و قلم‌های هندسی، پر دور، خمیده، زوایای حروف در همنشینیِ کلماتْ مکمل همدیگرند و حروف مطابق استاندارهای امروزی طراحی قلم اجرا شده‌اند.

 

در خاتمه، امیدوارم این قلم ابزاری کاربردی برای طراحان گرافیک خط فارسی/عربی باشد و بهانه‌ای شود برای کندوکاو بیشتر در دیگر خطوط خوشنویسی ایرانی و فرهنگ‌های نوشتاری مرتبط به جهت رسیدن به پاسخ‌های طراحانۀ روزآمد.
 

[راهنمای استفاده از قلم]